Główny Urząd Statystyczny jako centralna instytucja statystyczna w kraju prowadził badania według zatwierdzonego przez Radę Ministrów programu. Inne urzędy mogły prowadzić badania statystyczne wyłącznie w ramach swoich struktur po uzyskaniu zgody GUS. Reskrypt Rady Regencyjnej nie rozgraniczał jednak kompetencji GUS w tym zakresie. Uregulowano je dopiero odrębnymi umowami zawartymi przez GUS 31 stycznia 1919 r. z Ministerstwem Rolnictwa i Dóbr Państwowych, 14 lutego 1919 r. z Ministerstwem Wyznań i Oświecenia Publicznego,16 lipca 1919 r. z Ministerstwem Przemysłu i Handlu, z 24 grudnia 1919 r. z Ministerstwem Pracy i Opieki Społecznej.

21 października 1919 r. Sejm ustawodawczy uchwalił Ustawę o organizacji statystyki administracyjnej.

13 lutego 1922 r. Rada Ministrów powzięła uchwałę o włączeniu GUS do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, co potwierdziła Ustawa przyjęta przez Sejm 1 czerwca 1923 roku o nowelizacji ustawy z dnia 21 X 1919 r, o organizacji statystyki administracyjnej.

W latach 1919-1924 Rada Ministrów RP wprowadziła na mocy swych decyzji normy regulujące praktycznie wszystkie dziedziny badań statystycznych. Usytuowanie prawne GUS wskazuje, że całość prac badawczych Urzędu była prowadzona na rzecz administracji państwowej.

W dwudziestoleciu międzywojennym Główny Urząd Statystyczny nie organizował struktur terenowych. Chciał jednak wspierać rozwój statystyki samorządowej, próbując przenieść do Polski doświadczenia państw Europy Zachodniej. Przykładowo GUS współorganizował trzy zjazdy statystyków miejskich (w 1921 r., 1923 r. i 1929 r.). Wydał też w latach 1928 i 1930 dwie edycje Statystyki miast Polski.

Od 1921/22 roku GUS wydawał też mapy administracyjne Rzeczpospolitej Polskiej (w 1925 roku powołano specjalny Referat Kartograficzny GUS).

W połowie 1921 roku ukazał się I tom pierwszego Rocznika Statystyki Rzeczypospolitej Polskiej, a kolejny tom wydano w 1923 r. W 1927 roku rozpoczęto opracowywanie Atlasu Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej, który opublikowano w 1930 r. Najważniejszą jednak pracą wykonaną przez GUS dla administracji państwowej odradzającego się państwa polskiego było przeprowadzenie w 1921 r. pierwszego powszechnego spisu ludności i przeprowadzenie w 1931 r. II powszechnego spisu ludności. Ich wyniki obejmujące zagadnienia demograficzne, rynku pracy, zdrowia, edukacji, narodowości, języka i wyznania były kapitalnym materiałem poznawczym, o wartości trudnej do przecenienia dla zarządzania państwem. 

W latach dwudziestych GUS zrealizował dwa szczególnie ważne dla administracji państwa programy badawcze, w tym 1924 r. jedyny w Europie bilans płatniczy państwa, a w latach 1927-1928 wdrożył program badań budżetów gospodarstw domowych, powiązany z badaniami ubóstwa, bezdomności, bezrobocia i warunków bytowych. 

W 1926 r. powstało w GUS Biuro Informacyjno-Prasowe, które na bieżąco odpowiadało na pytania kierowane doń z różnych szczebli administracji rządowej i samorządowej oraz przez dziennikarzy. W tym samym czasie rozpoczęto też współpracę z korespondentami rolnymi. Dane przesyłane przez korespondentów rolnych do GUS stanowiły cenne źródło informacji o sytuacji w rolnictwie, dlatego też. celem podniesienia poziomu pracy tych korespondentów, GUS rozpoczął wydawanie Wiadomości Korespondenta Rolnego.

Każdego roku poczynając od 1930 r., na mocy decyzji Rady Ministrów, GUS wdrażał kompleksowe badania gospodarcze i społeczne. W 1930 r. była to statystyka budownictwa, w 1933 r. – statystyka Polaków za granicą, w latach 1934-1936 - statystyka bilansów kwartalnych kas komunalnych, w 1936 r. – statystyka cen oraz statystyka dochodów miast, w 1937 r. – statystyka wydajności pracy, w 1938 r. – statystyka finansów zakładów zastawienniczych. 

W 1939 roku Główny Urząd Statystyczny pracował do chwili wybuchu wojny. Zachowały się sprawozdania statystyczne nadesłane do Urzędu z datą 17 sierpnia 1939 r. Pracowano wówczas - zwłaszcza od czerwca 1939 roku - nad wypełnianiem tablic do Małego Rocznika Statystycznego 1939, co przewidywano zakończyć w październiku. Agresja hitlerowskich Niemiec przerwała te prace, ale ich nie zakończyła. W 1941 r. Ministerstwo Informacji i Dokumentacji Rządu RP na wychodźtwie, wydało w Londynie Mały Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej , wrzesień 1939-czerwiec 1941(Concise Statistical Yearbook of Poland, September 1939-June 1941), który zawierał obok danych zebranych przez GUS w 1939 r., także fragmentaryczne dane z pierwszych lat okupacji.

II wojna światowa oszczędziła wielu ludzi związanych ze statystyką (dr Rajmunda Buławskiego, dr Marię Czarnowską, prof. Kazimierza Romaniuka, dr Stanisława Róga, prof. Edwarda Szturm de Sztrema, prof. Stefana Szulca, dr Józefa Wojtyniaka, prof. Ryszarda Zasępę), ocalała też Biblioteka GUS i archiwum, co pozwoliło już na początku 1945 r. wznowić pracę Urzędu.

W lipcu 1945 r. zrealizowano pierwsze badania statystyczne po II wojnie światowej, w tym spis rolny, obejmujący swym zasięgiem jedynie tzw. ziemie dawne. Od 1946 r. spisy te prowadzono corocznie.

14 lutego 1946 r. GUS przeprowadził Powszechny Sumaryczny Spis Ludności. Było to zestawienie ruchów migracyjnych ludności cywilnej i bilans strat po wojnie, nieocenione źródło wiedzy dla tworzącej się po II wojnie światowej administracji państwa polskiego. Dekret Rady Ministrów z 31 lipca 1946 roku o organizacji statystyki państwowej i o Głównym Urzędzie Statystycznym , ustanawiał Urząd naczelnym organem statystyki państwowej.

Pod koniec 1950 r. GUS przeprowadził pełny Narodowy Spis Powszechny, który stał się kopalnią wiedzy o ówczesnym społeczeństwie polskim. W latach 1950-55 statystyka była nieobecna na forum publicznym, wyniki badań GUS nie były publikowane. Wynikało to z ustawy z dnia 28 marca 1952 roku o zmianie zakresu działalności władz naczelnych w dziedzinie statystyki państwowej. Administracja państwowa i partyjna otrzymywała informacje z GUS z klauzulą „poufne”, „do użytku wewnętrznego”, „do użytku służbowego”, „tajne” (w tym : monitoringi, informacje dekadowe, miesięczne, kwartalne i roczne). Niestety ze względu na ich poufny charakter niewiele z tych materiałów zachowało się w zbiorach Centralnej Biblioteki Statystycznej. Wydawanie Małego Rocznika Statystycznego wznowiono dopiero w 1958 roku, a Rocznik Statystyczny 1955 opublikowano z danymi za lata 1953 i 1954.

W drugiej połowie lat pięćdziesiątych oraz w latach sześćdziesiątych zwrócono głównie uwagę w GUS na potrzebę stworzenia statystyki terytorialnej, która byłaby partnerem dla struktur administracji państwowej w terenie. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o organizacji statystyki państwowej ustaliła organy administracji państwowej w zakresie statystyki, powołała wojewódzkie i miejskie urzędy statystyczne oraz powiatowe (miejskie i dzielnicowe) inspektoraty statystyczne, które podlegały Głównemu Urzędowi Statystycznemu.

W tym okresie GUS zrealizował spis kadrowy, który powtarzano corocznie, aż do 1984 r., powszechną inwentaryzację i wycenę środków trwałych, spisy zakładów przemysłowych i zasobów mieszkaniowych, a w 1960 r. drugi po wojnie Spis Powszechny.

W 1969 r. powołano Departament Informacji i Analiz Statystycznych GUS, który przygotowywał przeznaczone pod obrady Rady Ministrów informacje zbiorcze o realizacji ważniejszych zadań gospodarczych.

W 1970 roku Główny Urząd Statystyczny przeprowadził trzeci po wojnie Narodowy Spis Powszechny. Nawiązywał on skalą badania i opracowań do spisów powszechnych z lat 1921 i 1931.

Na początku lat 70-tych wydano dwie szczególne ważne prace z serii „ Statystyki Regionalnej”: Przestrzenne zróżnicowanie kraju (1971) i Statystyka układów regionalnych (1972).

W 1975 roku – w konsekwencji zmian administracyjnych – powołano 49 wojewódzkich urzędów statystycznych oraz zreorganizowano sieć powiatowych i miejskich urzędów statystycznych. Ten okres zakończył się w 1978 roku, kiedy to w końcu roku przeprowadzono przyspieszony Spis ludności. 

W 1982 roku Sejm przyjął ustawę z dnia 26 lutego 1982 r. o statystyce państwowej, która określała zadania dotyczące badań statystycznych oraz obowiązki informowania o poziomie i stanie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Ustawa określała szczegółowo dziedziny badan statystycznych i podtrzymała obowiązek uzgadniania z GUS badań resortowych. Na jej mocy powołana została w 1982 r. Rada do Spraw Systemów Informacji Społeczno-Gospodarczej, jako organ opiniodawczy i wnioskodawczy w sprawach programu badań statystycznych.

W 1988 roku GUS przeprowadził Narodowy Spis Powszechny, który uwzględniał pilne potrzeby informacyjne administracji państwowej o sytuacji ludności i warunkach mieszkaniowych w okresie kryzysu społeczno-ekonomicznego, w jakim znajdował się wówczas nasz kraj.

W latach osiemdziesiątych wprowadzono do statystyki państwowej rotacyjny system badań gospodarstw domowych i zrealizowano 45 reprezentacyjnych badań ankietowych dotyczących wszystkich aspektów życia ludności (wydano ponad 100 publikacji dotyczących ubóstwa, warunków życia, sytuacji młodzieży i młodych małżeństw, rodzin niepełnych, wielodzietnych, niepełnosprawnych, ludzi starszych).

Zanim rozpoczął się proces transformacji w Polsce i uwolniono ceny żywności GUS wprowadził w 1988 r. klasyczne dla gospodarki rynkowej badanie cen. Ułatwiło ono podejmowanie decyzji finansowo-monetarnych administracji rządowej w połowie lat 90-tych ubiegłego wieku. Od 1989 r. wprowadzono w GUS miesięczne badanie cen i dekadowe (od końca lat 90-tych dwutygodniowe) badania cen żywności, a także bezrobocia rejestrowanego. Od 1992 roku Główny Urząd Statystyczny prowadzi też badanie aktywności ekonomicznej ludności według standardów światowych (Labour Force Survey).Te badania miały ogromne znaczenie dla prowadzenia polityki gospodarczej i społecznej przez administrację państwową szczebla centralnego, zwłaszcza w pierwszych latach transformacji polityczno-gospodarczej.

Przy pomocy Urzędu Statystycznego Wspólnoty Europejskiej (Eurostat), z którym GUS podpisał w październiku 1990 r. umowę o współpracy, utworzono w Głównym Urzędzie Statystycznym - praktycznie od podstaw - system obiektywnej i wiarygodnej informacji statystycznej o procesach transformacji zachodzących w kraju.

W połowie 1995 r. przeprowadzono Mikrospis, tj. spis ludności i mieszkań metodą reprezentacyjną. Mikrospis dostarczył podstawowych danych ludnościowych niezbędnych w okresie transformacji. 

Ustawa z 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej określiła Główny Urząd Statystyczny jako niezależny organ statystyki publicznej, który zobowiązany jest dostarczać informacje o sytuacji społecznej, gospodarczej, demograficznej i środowiska naturalnego kraju zgodnie z zasadą równoprawnego, równorzędnego i równoczesnego dostępu (tzw. zasada 3X R).

W ramach utworzonego przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy w 1996 r. Specjalnego Standardu Upowszechniania Danych (SDDS) GUS zaczął pełnić rolę koordynatora krajowego ze strony polskiej.

W 2002 r., GUS przeprowadził równocześnie Powszechny Spis Ludności i Mieszkań i Powszechny Spis Rolny, które dały niezbędne administracji państwa informacje o całokształcie społeczno-gospodarczego stanu kraju.

Ostatnie lata charakteryzuje przyspieszenie budowy struktur organizacyjnych i programowych statystyki publicznej w kształcie odpowiadającym standardom międzynarodowym i aktualnym potrzebom informacyjnym kraju.

Szczególne znaczenie miało udostępnienie w Internecie Banku Danych Lokalnych, największego, bezpłatnego, uporządkowanego zbioru informacji statystycznych o miejscowościach, gminach, powiatach, miastach i regionach, który cały czas jest rozbudowywany.

Trudno przecenić rolę portalu informacyjnego GUS, który ulega stałej modernizacji i coraz bardziej wychodzi naprzeciw potrzebom użytkowników, publikując w Internecie najświeższe dane i wskaźniki, a nawet całe publikacje i bazy danych – np. Dziedzinowe Bazy Danych - Demografia czy Handel Zagraniczny.

Wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010 przeprowadzonego przez GUS w nowej, elektronicznej formule, bez użycia formularzy papierowych, dały szeroki obraz polskiego rolnictwa, a pełne wyniki Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 przedstawią kompleksowy obraz społeczeństwa polskiego.

Misją Głównego Urzędu Statystycznego, który cały czas przebudowuje swoją strukturę, aby lepiej wypełniać swe zadania, jest jak najlepsze zaspakajanie potrzeb wszystkich krajowych i międzynarodowych użytkowników danych i analiz statystycznych, poczynając od szczebla administracji rządowej aż po uczniów i studentów. 

Od 100 lat czynimy wszystko, aby statystyka kojarzyła się naszym odbiorcom z profesjonalizmem, rzetelnością, bezstronnością, obiektywizmem i wysoką jakością danych.